वाईट सवयी सोप्या पण त्रासदायक! चांगल्या सवयी उशिरा पण सुखद! सवयी कशा लागतात? वाईट सवयी घालवण्यासाठी आणि चांगल्या सवयी लावण्यासाठी काय करावे याचा एक कृती आराखडा (Action Plan) देणारा आजचा हा ब्लॉग!!
“वाईट सवयी लवकर लागतात परंतु त्यांच्यासोबत जगणे कठीण असते, चांगल्या सवयी उशिरा लागतात परंतु त्यांच्यासोबत जगणे सोपे असते.”
मित्रांनो, आज मी तुमच्याशी एका अशा विषयावर बोलणार आहे, जो आपल्या सर्वांच्या आयुष्याला कुठेतरी स्पर्श करतो.
तो विषय आहे सवयींचा! आपण अनेकदा हे बोलताना ऐकतो की, “वाईट सवयी लवकर लागतात परंतु त्यांच्यासोबत जगणे कठीण असते, चांगल्या सवयी उशिरा लागतात परंतु त्यांच्यासोबत जगणे सोपे असते.”
हे केवळ एक वाक्य नाही, तर जीवनातील एक कटू सत्य आहे.
आपण कधी विचार केला आहे? की या सवयी नेमक्या कशा लागतात?
आणि एकदा का एखादी वाईट सवय लागली की, तिला सोडणे इतके कठीण का होते?
आज आपण याच प्रश्नांची उत्तरे शोधणार आहोत आणि चांगल्या सवयी आत्मसात करण्याचा एक सोपा रोडमॅप तयार करणार आहोत.
सवयी कशा लागतात?
कोणतीही सवय तीन मुख्य घटकांनी मिळून बनते, ज्याला ‘सवयीची त्रिसूत्री’ (The Habit Loop) असे म्हणतात.
हे तीन घटक म्हणजे:
१) Cue (संकेत):
हा एक असा ट्रिगर असतो, जो आपल्या मेंदूला एखादी कृती करण्याची सूचना देतो.
हे एक ठिकाण असू शकते, दिवसाची विशिष्ट वेळ असू शकते, एखादी भावना असू शकते किंवा एखादी व्यक्ती देखील असू शकते.
उदाहरणार्थ, सकाळी उठल्यावर चहा पिण्याची इच्छा होणे, हे वेळेच्या संकेतामुळे होऊ शकते.
२) Routine (नित्यक्रम):
ही ती प्रत्यक्ष कृती असते, जी आपण त्या संकेताला प्रतिसाद म्हणून करतो.
ही शारीरिक, मानसिक किंवा भावनात्मक कोणतीही कृती असू शकते.
उदा. चहा पिणे, सोशल मीडियावर स्क्रोल करणे किंवा सिगारेट ओढणे हे नित्यक्रमाचे भाग आहेत.
३) Reward (बक्षीस):
ही ती गोष्ट असते, जी आपली कृती पूर्ण झाल्यावर आपल्याला मिळते.
हे एक प्रकारचे बक्षीस, आनंद, आराम किंवा तात्पुरती तृप्ती देऊ शकते.
जसे, चहा, कॉफी प्यायल्यावर मिळणारी तरतरी किंवा सोशल मीडियावर लाईक्स मिळाल्यावर होणारा आनंद हे बक्षीसाचे उदाहरण म्हणता येइल.
आपला मेंदू या त्रिसूत्रीतून जातो आणि हळूहळू या कृतीची नोंद घेतो.
वारंवार ही प्रक्रिया घडल्याने, मेंदूला याची सवय लागते आणि मग आपण विचार न करता ती कृती करीत राहतो.
वाईट सवयी कशा घालवाव्यात?
आता महत्त्वाचा प्रश्न हा आहे की, जर वाईट सवयी इतक्या सहज लागतात, तर त्या सोडायच्या कशा? येथे काही प्रभावी उपाय दिले आहेत:
सवयीची जाणीव (Identify the Habit):
सर्वात पहिले, तुम्हाला त्या वाईट सवयीची जाणीव करून घ्यावी लागेल, जी तुम्हाला बदलायची आहे.
ती सवय नेमकी काय आहे, ती कधी आणि कोणत्या परिस्थितीत घडते, आणि ती केल्यावर तुम्हाला काय वाटते, याचे निरीक्षण करा.
संकेताची ओळख (Identify the Cue):
वाईट सवय कोणत्या संकेतामुळे सुरू होते, हे शोधणे महत्त्वाचे आहे.
वेळेची विशिष्ट वेळ, ठिकाण, भावना किंवा व्यक्ती कोणती आहे, याचा शोध घ्या.
एकदा का तुम्हाला संकेत समजला की, तुम्ही त्याला टाळण्याचा किंवा बदलण्याचा प्रयत्न करू शकता.
दिनचर्येत बदल (Change the Routine):
संकेताला प्रतिसाद म्हणून तुम्ही जी नित्यक्रमाची कृती करता, ती बदला.
उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला रात्री उशिरापर्यंत मोबाईल बघायची सवय असेल, तर झोपण्यापूर्वी पुस्तक वाचायला सुरुवात करा.
बक्षीस बदला (Change the Reward):
वाईट सवय केल्यावर तुम्हाला जे बक्षीस मिळते, त्याऐवजी दुसरे निरोगी बक्षीस शोधण्याचा प्रयत्न करा.
जर तुम्हाला ताण आल्यावर सिगारेट ओढायची सवय असेल, तर त्याऐवजी दीर्घ श्वास घ्या किंवा थोडा वेळ फिरायला जा.
पर्यावरण बदला (Change the Environment):
अनेकदा आपले आजूबाजूचे वातावरण आपल्या सवयींवर परिणाम करते.
जर तुमच्या मित्रमंडळींमध्ये सिगारेट ओढण्याची सवय असेल, तर त्यांच्यापासून थोडा वेळ दूर राहा किंवा अशा ठिकाणी जाणे टाळा, जिथे तुम्हाला ती सवय करण्याची शक्यता आहे.
लहान सुरुवात करा (Start Small):
एकदम मोठी सवय बदलण्याचा प्रयत्न करण्याऐवजी, लहान बदलांपासून सुरुवात करा.
हळूहळू केलेले बदल अधिक टिकाऊ असतात.
धैर्य आणि सातत्य (Patience and Consistency):
कोणतीही सवय एका रात्रीत बदलत नाही. त्यासाठी वेळ, धर्य आणि सातत्य आवश्यक आहे.
अपयश आले तरी निराश होऊ नका, पुन्हा प्रयत्न करत राहा.
आधार शोधा (Find Support):
आपल्या मित्र, कुटुंबीय किंवा मार्गदर्शकाची मदत घ्या.
त्यांच्यासोबत आपल्या ध्येयाबद्दल बोला आणि त्यांच्याकडून प्रोत्साहन मिळवा.
चांगल्या सवयी आत्मसात करण्यासाठी रोडमॅप:
चांगल्या सवयी लावणे हे वाईट सवयी सोडण्याइतकेच महत्त्वाचे आहे.
येथे चांगल्या सवयी आत्मसात करण्यासाठी एक सोपा रोडमॅप दिला आहे:
ध्येय निश्चित करा (Set Clear Goals):
तुम्हाला कोणती चांगली सवय लावायची आहे, हे स्पष्टपणे ठरवा.
उदाहरणार्थ, रोज सकाळी 30 मिनिटे व्यायाम करणे किंवा रोज रात्री 10 पाने वाचणे.
लहान सुरुवात करा (Start Small):
एकदम मोठी सवय लावण्याचा प्रयत्न करण्याऐवजी, लहान आणि सोप्या कृतींपासून सुरुवात करा.
उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला रोज व्यायाम करायचा असेल, तर पहिल्या आठवड्यात फक्त 10 मिनिटे चालायला जा.
नियमितता (Consistency is Key):
कोणतीही चांगली सवय लावण्यासाठी नियमितता खूप महत्त्वाची आहे.
ठरवलेल्या वेळेवर आणि नियमितपणे ती कृती करा.
संकेत तयार करा (Create Cues):
चांगल्या सवयीसाठी संकेत तयार करा.
उदाहरणार्थ, सकाळी उठल्यावर लगेच व्यायामाचे कपडे तयार ठेवणे हा व्यायामासाठीचा संकेत ठरू शकतो.
पुरस्कार निश्चित करा (Define Rewards):
चांगली सवय पूर्ण झाल्यावर स्वतःला पुरस्कृत करा. हे बक्षीस काहीतरी लहान आणि आनंददायी असू शकते.
मागोवा घ्या (Track Your Progress):
तुम्ही किती प्रगती करत आहात, याचा मागोवा घेण्यासाठी एक डायरी किंवा ॲप वापरा. यामुळे तुम्हाला प्रेरणा मिळेल.
सकारात्मक दृष्टिकोन (Maintain a Positive Attitude):
चांगल्या सवयी लावताना अडचणी येऊ शकतात, पण सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवल्यास तुम्ही त्यांवर मात करू शकता.
विविध अभ्यासामधून असे दिसून आले की, अनेक यशस्वी व्यक्तींनी चांगल्या सवयींच्या जोरावर मोठे यश मिळवले आहे.
उदाहरणार्थ, बिल गेट्स नियमितपणे पुस्तके वाचण्याची सवय ठेवतात, ज्यामुळे त्यांना नवनवीन कल्पना प्राप्त होतात.
वॉरेन बफे त्यांच्या शांत आणि विचारपूर्वक गुंतवणुकीच्या सवयीसाठी ओळखले जातात.
एका अभ्यासात असे दिसून आले आहे की ज्या लोकांनी रोज सकाळी उठून व्यायाम करण्याची सवय लावली, त्यांनी दिवसभर अधिक ऊर्जा आणि सकारात्मकता अनुभवली.
दुसरीकडे, ज्या लोकांनी रात्री लवकर झोपण्याची सवय लावली, त्यांची एकाग्रता आणि कार्यक्षमता वाढली.
चांगल्या सवयींचा प्रवास:
सवयी आणि आपली ओळख (Habits and Our Identity):
आपल्या सवयी केवळ आपल्या कृतींनाच आकार देत नाहीत, तर त्या आपल्या ओळखीचा भाग बनतात.
“मी एक नियमित व्यायाम करणारी व्यक्ती आहे,” किंवा “मी एक वाचनप्रिय व्यक्ती आहे,” अशा प्रकारची ओळख आपल्या सवयींना अधिक दृढ करते.
चांगल्या सवयी आपल्याला आपल्या ध्येयांशी आणि मूल्यांशी जोडतात.
सवयींचा छोटासा बदल, मोठा परिणाम (Small Changes, Big Impact):
अनेकदा आपल्याला वाटते की मोठा बदल घडवण्यासाठी मोठे प्रयत्न करावे लागतात.
पण खरं तर, लहान-लहान सवयींमध्ये केलेले सकारात्मक बदल कालांतराने मोठे आणि महत्त्वपूर्ण परिणाम घडवू शकतात.
उदाहरणार्थ, रोज फक्त 15 मिनिटे वाचन करणे वर्षाच्या अखेरीस अनेक पुस्तके वाचण्यासारखे आहे.
सवयी आणि माइंडसेट (Habits and Mindset):
आपली मानसिकता आपल्या सवयींवर आणि सवयी बदलण्याच्या क्षमतेवर मोठा प्रभाव टाकते.
‘मी हे करू शकत नाही’ या नकारात्मक विचारांऐवजी ‘मी प्रयत्न करेन आणि शिकेन’ हा सकारात्मक दृष्टिकोन सवय बदलण्याच्या प्रवासात खूप मदत करतो.
सवयी आणि प्रेरणा (Habits and Motivation):
सुरुवातीला कोणतीही चांगली सवय लावण्यासाठी प्रेरणा महत्त्वाची असते.
मात्र, एकदा सवय रुजली की, ती प्रेरणा नसतानाही आपल्याला पुढे घेऊन जाते.
त्यामुळे सुरुवातीच्या काळात स्वतःला प्रेरित ठेवण्यासाठी लहान बक्षिसे किंवा मित्रांचे प्रोत्साहन उपयुक्त ठरू शकते.
सवयी आणि सातत्याचे महत्त्व (The Importance of Consistency):
कोणतीही सवय तयार होण्यासाठी किंवा बदलण्यासाठी सातत्य खूप महत्त्वाचे आहे.
एक दिवस जरी खंड पडला, तरी पुन्हा रुळावर येणे कठीण होऊ शकते.
त्यामुळे ठरवलेल्या वेळेनुसार आणि नियमितपणे प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.
टेक्नोलॉजी आणि सवयी (Technology and Habits):
आजच्या युगात टेक्नोलॉजीचा आपल्या सवयींवर मोठा प्रभाव आहे.
सोशल मीडिया, नोटिफिकेशन्स यांसारख्या गोष्टी आपल्या लक्ष वेधून घेतात आणि काही वाईट सवयींना प्रोत्साहन देऊ शकतात.
मात्र, याच टेक्नोलॉजीचा वापर चांगल्या सवयी लावण्यासाठी आणि वाईट सवयींवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी प्रभावीपणे करता येऊ शकतो (उदा. habit tracking apps).
सवयी आणि तणाव व्यवस्थापन (Habits and Stress Management):
काही सवयी, जसे की नियमित व्यायाम, ध्यान (meditation) किंवा पुरेशी झोप घेणे, तणाव व्यवस्थापनात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
या चांगल्या सवयींमुळे आपले मानसिक आणि शारीरिक आरोग्य सुधारते.
सवयी आणि वेळेचे व्यवस्थापन (Habits and Time Management):
प्रभावी वेळेचे व्यवस्थापन ही एक चांगली सवय आहे.
कामांची प्राथमिकता ठरवणे, वेळेचं नियोजन करणे आणि अनावश्यक गोष्टी टाळणे यामुळे उत्पादकता वाढते आणि ताण कमी होतो.
सवयी आणि शिकण्याची प्रक्रिया (Habits and the Learning Process):
नवीन कौशल्ये शिकणे किंवा ज्ञान प्राप्त करणे यासाठी चांगल्या सवयींची गरज असते.
नियमित अभ्यास करणे, नोट्स काढणे किंवा प्रश्न विचारणे यांसारख्या सवयींमुळे शिकण्याची प्रक्रिया अधिक प्रभावी होते.
स्वतःवर विश्वास ठेवा (Believe in Yourself):
सवय बदलण्याची किंवा नवीन सवय लावण्याची प्रक्रिया आव्हानात्मक असू शकते, पण स्वतःवर विश्वास ठेवणे आणि ‘मी हे करू शकतो‘ हा आत्मविश्वास बाळगणे खूप महत्त्वाचे आहे.
मित्रांनो, सवयी आपल्या आयुष्याची दिशा ठरवतात.
वाईट सवयी आपल्याला मागे खेचू शकतात, तर चांगल्या सवयी आपल्याला यशाच्या शिखरावर पोहोचवू शकतात.
आजच तुमच्या वाईट सवयींची ओळख करून घ्या आणि त्यांना बदलण्याची प्रक्रिया सुरू करा.
चांगल्या सवयी आत्मसात करण्याचा निर्धार करा आणि एक आनंदी आणि यशस्वी जीवन जगा! लक्षात ठेवा, बदलाची ताकद तुमच्यातच आहे!
मला आशा आहे की ही ब्लॉग पोस्ट तुम्हाला तुमच्या सवयी बदलण्यासाठी नक्कीच प्रेरणा देईल आणि एक योग्य दिशा दाखवेल.
तुमच्या प्रतिक्रिया आणि अनुभव माझ्यासोबत नक्की शेअर करा.
तुम्हाला सवयी (Habits) बद्दल आणखी सखोल असे ज्ञान प्राप्त करायचे असेल तर खालील पुस्तके नक्की वाचा:
- ॲटॉमिक हॅबिट्स (Atomic Habits) – जेम्स क्लिअर (James Clear) (English Version)
- ॲटॉमिक हॅबिट्स (Atomic Habits) – जेम्स क्लिअर (James Clear) (Marathi Version)
- द पॉवर ऑफ हॅबिट (The Power of Habit) – चार्ल्स डुहिग (Charles Duhigg) (English Version)
- द पॉवर ऑफ हॅबिट (The Power of Habit) – चार्ल्स डुहिग (Charles Duhigg) (Marathi Version)
- टिनी हॅबिट्स (Tiny Habits) – बी. जे. फॉग (B.J. Fogg) (English Version)
- टिनी हॅबिट्स (Tiny Habits) – बी. जे. फॉग (B.J. Fogg) (Marathi Version)
Read More: बहुतेक लोक त्यांच्या स्वप्नातील जीवनाचा पाठपुरावा का करत नाहीत? Why do most people not pursue the life of their dreams?
FAQs:
१) सवय म्हणजे काय?
उत्तर: सवय म्हणजे एक अशी कृती किंवा विचार, जो आपण वारंवार आणि बहुतेक वेळा विचार न करता करतो.
ही एक स्वयंचलित प्रक्रिया आहे, जी ‘संकेत-नित्यक्रम-बक्षीस’ या त्रिसूत्रीवर आधारित असते.
२) वाईट सवयी लवकर का लागतात?
उत्तर: वाईट सवयी सहसा त्वरित आनंद किंवा आराम देतात.
हे तात्पुरते ‘बक्षीस’ मेंदूला त्या कृतीची वारंवारिता वाढवण्यास प्रवृत्त करते, ज्यामुळे ती लवकर सवय बनते.
३) चांगल्या सवयी लावण्यास वेळ का लागतो?
उत्तर: चांगल्या सवयींचे ‘बक्षीस’ (रिवॉर्ड) सहसा दीर्घकाळानंतर मिळते आणि ते त्वरित जाणवत नाही.
त्यामुळे मेंदूला त्या कृतीची नोंद घेण्यासाठी आणि तिला सवयीत रूपांतरित करण्यासाठी अधिक वेळ लागतो.
४) एखादी वाईट सवय सोडायला किती वेळ लागतो?
उत्तर: कोणतीही वाईट सवय सोडायला लागणारा वेळ व्यक्तीनुसार आणि सवयीच्या प्रकारानुसार बदलतो.
काही अभ्यासांनुसार, नवीन सवय तयार होण्यासाठी सुमारे २१ ते ६६ दिवस लागू शकतात.
सातत्य आणि योग्य प्रयत्नांनी वाईट सवय सोडता येते.
५) सवयी बदलण्यासाठी सर्वात महत्त्वाची गोष्ट कोणती आहे?
उत्तर: सवय बदलण्यासाठी सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे तुमची तीव्र इच्छाशक्ती आणि सातत्य.
तुम्हाला खऱ्या अर्थाने बदल हवा आहे आणि त्यासाठी तुम्ही नियमित प्रयत्न करत राहणे आवश्यक आहे.
६) चांगल्या सवयी कशा ओळखाव्यात?
उत्तर: ज्या कृती तुमच्या शारीरिक, मानसिक आणि भावनिक आरोग्यासाठी फायदेशीर आहेत, तुमच्या ध्येयांना साध्य करण्यासाठी मदत करतात आणि तुम्हाला एक चांगले जीवन जगण्यास प्रवृत्त करतात, त्या चांगल्या सवयी म्हणून ओळखल्या जातात.
७) जर प्रयत्न करूनही वाईट सवय सुटत नसेल, तर काय करावे?
उत्तर: जर तुम्हाला स्वतःहून वाईट सवय सोडण्यात अडचण येत असेल, तर व्यावसायिक सल्लागाराची किंवा थेरपिस्टची मदत घेणे उपयुक्त ठरू शकते.
ते तुम्हाला सवयीच्या मुळापर्यंत पोहोचायला आणि प्रभावी उपाय शोधायला मदत करू शकतात.
८) सवयी आणि व्यसन (Addiction) यात काय फरक आहे?
उत्तर: सवय ही एक नियमित कृती आहे, जी सहसा नियंत्रित केली जाऊ शकते.
तर, व्यसन हे एक गंभीर स्वरूप आहे, ज्यामध्ये व्यक्तीची त्या विशिष्ट गोष्टीवर तीव्र अवलंबिता येते आणि ती सोडणे अत्यंत कठीण होते.
व्यसनामुळे व्यक्तीच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम होतो.
९) आपल्या आजूबाजूच्या लोकांचा आपल्या सवयींवर परिणाम होतो का?
उत्तर: होय, आपल्या आजूबाजूच्या लोकांचा आपल्या सवयींवर खूप मोठा परिणाम होतो.
आपण ज्या लोकांसोबत जास्त वेळ घालवतो, त्यांच्या सवयी नकळतपणे आपल्यातही येऊ शकतात.
त्यामुळे सकारात्मक आणि चांगल्या सवयी असलेल्या लोकांच्या संपर्कात राहणे महत्त्वाचे आहे.
१०) चांगल्या सवयी लावण्यासाठी काही सोपे उपाय सांगा.
उत्तर: चांगल्या सवयी लावण्यासाठी लहान सुरुवात करा, नियमितता ठेवा, त्या सवयीसाठी एक विशिष्ट वेळ आणि जागा निश्चित करा, स्वतःला बक्षीस द्या आणि आपल्या प्रगतीचा मागोवा घ्या.
सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवा.